Phlogophora meticulosa (Agaatvlinder)

Laatst bijgewerkt: 24 maart 2024


Algemeen

SOORT: Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa)
GENUS PHLOGOPHORA
FAMILY NOCTUIDAE (Uilen)



WAARNEMING:
2021-IV-232021-IV-092020-III-042019-III-242016-I-112015-XII-172015-XII-162015-XII-152015-XII-132015-XII-072015-XII-052015-XI-292015-XI-282015-XI-252015-XI-232015-XI-192015-XI-152015-XI-082015-XI-042015-X-282015-X-272015-X-22

JAREN:
20152016201920202021

MAANDEN:
janfebmaaaprmeijunjulaugsepoktnovdec


Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), imago nr 1
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), imago nr 1
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar rups

In 2015 heb ik vier Agaatvlinder rupsen opgekweekt, zie ook hier en hier. Deze soort beschrijving geeft een compleet overzicht van de ontwikkeling van de Agaatvlinder rups zoals waargenomen, verrijkt met informatie uit wetenschappelijke artikelen.

Snelmenu
Morfologie

Gedrag

Ontwikkeling

 

 

 

 

1. VERSPREIDING

De Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa) is een algemene nachtvlinder door heel Nederland [8,9].

2. GEDRAG

2.1. ACTIVITEIT

De volwassen dieren zijn actief van maart tot november [9].

2.2. ONTWIKKELING

De groei fase tussen de eerste drie instars neemt overall ongeveer 6 dagen in beslag, inclusief twee dagen waarbij de rups de grond in gaat om te vervellen. Het aantal dagen voor de laatste twee instars nemen toe per instar. De groei van de vijfde instar duurt het langst.

Voor het verpoppen heeft de rups heeft ongeveer drie dagen nodig om pre-pop stadium te bereiken, welke een dag zal duren. Daarna verschijnt de pop.

Agaatvlinder tijdslijn: instar 1 tot instar 3
Agaatvlinder tijdslijn: instar 4 en 5
Agaatvlinder tijdslijn: prepop tot imago

2.3.WAARDPLANTEN

Ik heb de Agaatvlinderrups op de volgende waardplanten in de tuin of in kweek waargenomen:

  frequentie tuin kweek
Canarische rolklaver
(Lotus berthelotti)
laag x
Kattenkruid
(Nepeta spec.)
hoog x x
Munt
(Mentha spec.)
hoog x x

2.4. GEOBSERVEERD GEDRAG

Fourageren

De eerste en tweede instar rupsen zitten altijd aan de onderkant van blaadjes vanwaar zij gaten eten in het blad. De rupsen zijn stationair op een plek en verplaatsen zich nauwelijks. De rups voedt zich in deze stadia alleen met het middelste stuk van het blad.

De derde instar zit ook voornamelijk aan de onderkant maar loopt al rond en verplaatst zich over de plant. De rups voedt zich alleen met blad en vreet daar gaten uit.

De vierde en vijfde instars eten bladeren helemaal op inclusief de hoofdnerf. Deze instars lopen over de hele plant en eten zeer veel en snel.

Poepen

De rupsen eten veel en dus poepen ze ook erg veel. De diameter van de drollen is iets kleiner dan die van het lichaam en neemt dus in diameter toe naarmate de rups groeit. Met name de vijfde instar produceert indrukwekkende drollen, die wel fors krimpen naarmate ze uitdrogen.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, poepend
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, poepend

Het opgegeten voedsel blijft niet lang in de rups. Ik heb niet exact gemeten maar binnen uren komt het er weer uit.

Voordat de rupsen vervellen poepen ze zichzelf eerst leeg, zie vervelling.

Verstoring

Bij verstoring blijven alle instars heel stil zitten. De eerste en tweede instar rollen zich op door de kop onder de buik te plaatsen. De grotere instars kunnen dat niet meer en draaien hun kop in de zij echter alleen wanneer aangeraakt.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, op Munt
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, op Munt
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, verstoord
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, verstoord

Vervelling

Alle instars verstoppen zich in de grond om te vervellen. Voordat het de grond in trekt poept de rups zich eerst leeg. Indien nodig blijven ze een tijdje rondhangen tot ze leeg zijn.

Het verpoppen kan ook in de grond gebeuren maar dat hoeft niet. Van de drie rupsen gingen er twee de grond in en een zocht een plekje in een opgevouwen kweeknet.

 

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop, rups nr 1
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop, rups nr 1

De diepte waarop de rupsen in de aarde zich bevonden verschilde per rups. Eén van de rupsen die de grond in ging om te verpoppen heeft een nest gesponnen aan het oppervlak net onder de aarde. Daarbij gebruik makend van aarde en afgevallen blaadjes.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop in aarde
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop in aarde

De ander zat een paar cm diep en los in de aarde zonder spinsel. Als experiment heb ik deze rups in een bakje met een laag dorre blaadjes gedaan. De rups ging daar onder zitten maar heeft geen nest gesponnen en is op het plastic verpopt.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pre-pop, rups nr 3
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pre-pop, rups nr 3

Gebruik cremaster

De cremaster van de pop is vorkvormig. Bij verstoring draait de pop met de abdomen rond waarbij de cremaster zich in ondergrond of materiaal in de direkte omgeving zal vastzetten en de pop een slag draait op het horizontale vlak. De pop is hiermee in staat zichzelf te repositioneren. Ik denk niet dat het een defensief middel is daar de reikwijdte van de abdomen beperkt is en de pop niet de indruk maakt te dreigen, maar mogelijk is het toch afschrikwekkend voor andere bedreigers. Naarmate de pop ouder is wordt dit gedrag minder krachtig.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop met cremaster
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop met cremaster

Voeden

De volwassen dieren zijn vrij makkelijk bij te voeren met suiker water of een smeersel op takken, bijvoorbeeld vlinderstroop volgens een van de recepten van de vlinderstichting, zie hier.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), suikerwater drinkend
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), drinkend van een smeersel

2.5. IDENTIFICATIE

EITJES

De eitjes van de vlinder zijn wit en gevormd als een omgekeerde halve bol bedekt met met ribben over de lengte en breedte.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), ei

INSTARS

De Agaatvlinder kent 5 instars, dwz vier vervellingen, voor de prepop en pop fase.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), metamorfose
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), metamorfose

 

(mm) instar 1 instar 2 instar 3 instar 4 instar 5
Lengte ±0,3 – 0,5 ±0,6 – 0,8 ±0,9 (?) – 15 ±15 – 25 ±28 – 45
Kop breedte ±0,2 0,5* (?) ±1 ±1,8 ±3,6
Kleur geel-groen geel-groen geel-grasgroen grasgroen bruin
(of groen)
Propoten 3 paar 3 paar 5 paar 5 paar 5 paar

*de kop van de tweede instar is niet opgemeten, maar achteraf bepaald obv de wet van Dyar3. Uit de berekening van de kopschilden blijkt een groei ratio van ±2.

Kleur

De kleur variatie die ik heb waargenomen gedurende de kweek was alsvolgt:

  • De eerste en tweede instar zijn geel-groen en een beetje glasachtig van kleur. De rug is vanaf de eerste instar iets donkerder dan de buik.
  • De derde instar is groener dan de eerste en tweede instars.
  • De vierde instar is groener dan de derde instar.
  • De vijfde instar is bruin.

Echter kent deze rups een grote variatie in kleuren die uitvoerig zijn beschreven door Majerus. De uiteindelijke vijfde instar rups kent twee verschijningsvormen mbt kleur:

  • groen
  • bruin

De definitieve kleur verschijnt of in de vijfde instar of vlak voor de vierde vervelling bij de vierde instar. Na deze vervelling is de rups eerst bleek geelbruine kleur en wordt dan langzaam donkerder.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, bleke geelbruine kleur na vervelling
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, bleke geelbruine kleur na vervelling
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar rups op Damastbloem (Hesperis matronalis)

Alle door mij gekweekte vlinderrupsen waren van de bruine variant. Bij een exemplaar trad na een paar dagen een verkleuring op in de vierde instar van groen naar bruin. Deze rups is uiteindelijk voortijdig dood gegaan.
Bij twee andere rupsen heb ik de verkleuring niet waargenomen omdat ik de rupsen niet heb kunnen waarnemen gedurende die periode. Bij één rups weet ik zeker dat de verkleuring niet is opgetreden omdat het een dag voor vervelling nog groen was.

Majerus4 heeft de kleur variatie in deze soort uitvoerig onderzocht en beschreven, waaronder de door mij waargenomen verkleuring. Verkleuring kan ook plaatsvinden tussen de periodes van de tweede instar naar de derde en van de derde naar de vierde. De door mij waargenomen verkleuring heeft dus niets met de dood van het exemplaar te maken te hebben.

Majerus heeft vastgesteld dat de rupsen van deze vlinder in een van zes kleuren kunnen voorkomen5.

  1. Groen
  2. Olijfgroen
  3. Bruin
  4. Geel
  5. Geelgroen
  6. Geelbruin

Een specifieke kleurcode is toegewezen aan de eerste en tweede instars (EG = early green) en de derde instar (3IG = 3e instar groen).

Verkleuringen kunnen ook twee keer gedurende de groei optreden. Daarnaast kunnen ze in verschillende richtingen plaatsvinden, waarbij sommige richtingen zijn uitgesloten:

  • verkleuring van olijfgroen of bruin naar groen is niet waargenomen
  • verkleuring van bruin naar olijfgroen is niet waargenomen
  • verkleuring van olijfgroen naar groen is alleen waargenomen tijdens de tweede en derde vervelling
  • verkleruing van groen naar bruin is alleen waargenomen tijdens de tweede, derde en vierde vervelling
  • verkleuring van olijfgroen naar bruin is alleen waargenomen tijdens de vierde vervelling

Majerus maakt ook melding van een kleine bijzondere groep met kleurmix groen-roze. In verhouding was het sterfte cijfer in deze groep hoog en ook de volwassen dieren die eruit kwamen waren misvormd.

Majerus heeft vastgesteld dat voedsel de enige externe invloed5 is op de kleur van de rups (temperatuur, licht, groepen, omgevingskleur hebben geen invloed) . Het effect van voedsel op de kleur is echter niet uniform over de instars:

  • bij de instars één en twee is voedsel de bepalende factor
  • bij de derde instar door voedsel (hoogste percentage) of door de genen bepaald
  • bij de vierde en vijfde instar bepalen alleen de genen de kleur, voedsel speelt geen rol

Overigens kan voedsel optisch wel een rol spelen zoals in onderstaande foto te zien is. De groene kleur komt door de bladermassa in het spijsverteringssysteem van de rups.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, groene kleur door plantenmateriaal in spijsverteringsorgaan
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, groene kleur door plantenmateriaal in spijsverteringsorgaan (kop links)

Een andere kleureigenschap die fluctureert is de kleur van de kop. Bij de eerste en tweede instar is de grondkleur lichtbruin, in de derde en vierde instar lichtgroen-beige en in de vijfde instar licht-creme met bruine vlekken. Bij elke instar wordt de kopkleur tijdens de groei donkerder omdat de grondkleur bruiner van kleur wordt en er vlekken op verschijnen. Majerus maakt hier geen bijzondere vermelding van in zijn onderzoeken.

Tekening

Qua tekening zijn er drie aspecten die wijzigen over de instars:

  1. Streep over de zijkant
  2. Lichte stippen op het lijf
  3. Donkere strepen op de rug

De eerste instar is heeft een glasachtig groene kleur en verder geen tekening.

Vanaf de tweede instar ontwikkeld zich een melkwitte streep over de luchtgaten of stigma aan de zijkant van het lichaam. Na een vervelling is deze streep nog vaag maar wordt steeds duidelijker naarmate de rups verder groeit. Wanneer de rups de bruine grondkleur aanneemt is de streep meer roze.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), laterale lijn
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), laterale lijn (kop links)

Vanaf de derde instar verschijnen er kleine witte stippen op de het hele lijf van de rups, waarbij ze op de rug opgelijnd zijn in een streepjes patroon. Over het midden zijn ze het duidelijkst. Bij de laatste instar zijn alleen de streepjes op het midden van de rug nog duidelijk zichtbaar.

Vanaf de vierde instar verschijnen ook de karakteristieke donkere V-vormige schuine strepen op de rug van de rups en is de rups goed herkenbaar als soort.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), dorsale lijn
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), dorsale lijn (kop links)

Propoten

Opmerkelijk genoeg heeft de rups in de eerste en tweede instar fase een spanrups propoten configuratie1 met drie paar propoten op segementen A5, A6 en A10. Echter na de tweede vervelling, de derde instar , zal de rups vijf volledige paren propoten gebruiken.

Agaatvlinder 1e en 2e instar propoot configuratie is een spanrups configuratie
Agaatvlinder 1e en 2e instar propoot configuratie is een spanrups configuratie

Op de volgende foto is duidelijk te zien dat de eerste instar rups zich voortbeweegt als spanrups.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar

Zowel de eerste en tweede instar hebben wel duidelijk propoot uitsteeksels op segmenten A3 en A4 die iets onderontwikkeld lijken tov de volgroeide propoten. De propoten dragen wel al crochets2.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, propoten en crochets
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, propoten en crochets (kop rechts)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 2e instar, propoten en crochets
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 2e instar, propoten en crochets (kop links)

De derde instar heeft volledig ontwikkelde propoten op segmenten A3 en A4 en daarmee dus de ‘standaard’  rups configuratie met vijf propoten.

Propoten rups
Maximaal aantal propoten van een rups
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 3e instar
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 3e instar

Crochets

De crochets van de Agaatvlinder zijn van uniordinaal en penelliptisch6. Dit wil zeggen dat de crochets zijn opgesteld in één rij (uniordinaal) en in de vorm van een open ellips (penelliptisch).

Crochets in uniordinale penelliptische opstelling
Crochets in uniordinale penelliptische opstelling
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, crochets (kop rechts)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 5e instar, crochets (kop rechts)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 4e instar, crochets (kop links)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 4e instar, crochets (kop links)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 4e instar, crochets (kop rechts)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 4e instar, crochets (kop rechts)

Opvallend is dat de latere instars (in ieder geval de vierde en vijfde instars) moeite hebben om zich vast te houden op gladde ondergronden (ook vergeleken met de rups van het Groot koolwitje, een andere grote rups), terwijl (in ieder geval) de eerste instar geen moeite heeft met hetzelfde oppervlak. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het gewicht van de rups, maar mogelijk ook met de crochets daar die een andere opstelling hebben bij de eerste instar, t.w. uniordinaal op een rechte lijn dwars over de voet.

Crochets in uniordinale opstelling
Crochets in uniordinale opstelling
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, crochets (kop links)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), 1e instar, crochets (kop links)

Setae

De eerste en tweede instar hebben een duidelijk patroon van zwarte stippen, wratten, op elk segment, zowel thorax als abdomen. Uit iedere stip groeit een zwart haar of seta.
De wratten verdwijnen na de tweede vervelling en maken plaats voor lichte vlekken met daarin een zwarte ring waaruit de seta steekt. De kleur van de vlek neemt de grondkleur aan, bleekgroen bij groene of creme bij bruine grondkleur. De setae zelf worden ook steeds lichter van kleur bij elke vervelling.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), setae ontwikkeling
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), setae ontwikkeling

Anaalschild

Het anaalschild van de eerste en tweede instar is duidelijk anders gekleurd dan de rest van het lichaam. Vanaf de derde instar neemt het schild de grondkleur van de rups aan. Het schild is t/m de derde instar een duidelijke bult op het achterste abdomen segement. Vanaf de vierde instar is deze bult steeds minder duidelijk geprononceerd.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), anaalschild
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), anaalschild

Nekschild

Alle instars hebben een nekschild, echter vanaf instar 3 is het niet meer een duidelijke plaat op de rups maar meer een gebied met een beetje andere tekening. Het nekschild draagt altijd een dubbele rij setae, één aan de voorrand en één aan de achterrands van het schild.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), nekschild
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), nekschild

Nekvlekken

Na een vervelling heeft de rups op de zijkant van het lichaam, achter de slapen een karakteristieke vlek die lijkt op de stemmata. Dit is alleen te zien na de vervelling als de huid nog relatief strak zit. Na verloop van tijd wordt de rups dikker en is de plek waarschijnlijk verborgen achter het nekschild wat als een plooi over de rand van de kop ligt, maar dit heb ik niet direct kunnen waarnemen.
Elke instar heeft dit kenmerk met uitzondering van de eerste instar, wat kan komen doordat ik het alle eerste instars na enige tijd na uitkomen heb gevonden en het kenmerk dus al verdwenen was achter het schild.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), nek vlekken
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), nek vlekken

Cremaster

De cremaster van de pop, een paar uitsteeksels aan de staartpunt, is vorkvormig. De pop vertoont opmerkelijk gedrag hiermee, dat beschreven is in de paragraaf gedrag verderop in deze post.

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop met cremaster
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), pop met cremaster

Volwassenen

Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), imago nr 3
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa), imago nr 3
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa)
Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa)

4. PARASITAIRE RELATIES

P. meticulosa wordt geparasiteerd door de volgende soorten in de tuin:

Wespen (HYMENOPTERA)


Referenties

1 Kerfdier, 2015, Vergelijking rups en spanrups

2 Kerfdier, 2015, Vergelijking rups en bastaardrups: crochets

3 Dyar, H.G., 1890, "The Number of Molts in Lepidopterous Larvae"

4 Majerus, M.E.N., 1983, "Larval Colour Variation in Phlogophora Meticulosa (L.). Part II: Genetic Control in Instars 3-5", page 66

5 Majerus, M.E.N., 1983, "Larval Colour Variation in Phlogophora Meticulosa (L.). Part I: Genetic Control in Instars 1-3", page 46, 41

6 Treadwell, L., 1996, "An Itroduction to the Identification of Caterpillars"

7 HINZ, Rolf; HORSTMANN, Klaus. Über Wirtsbeziehungen europäischer Ichneumon-Arten.

8 Vlinderstichting en Werkgroep Vlinderfaunistiek (WVF) van EIS-Nederland, Voorlopige Rode Lijst Macronachtvlinders

9 Waarneming.nl

2 gedachten over “Agaatvlinder (Phlogophora meticulosa)

    • Dank je wel Soepie! Fijn te horen dat de informatie en foto’s je bevallen!! insecten kan ik geen genoeg van hebben 🙂

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *